Leerlingen brengen de maatschappij door de schoolpoort mee naar binnen.
Om te starten is een bedanking hier op zijn plaats. Mevrouw Evi Geysels was op 5 september te gast in het nieuwe praatprogramma Vandaag op één van Danira Boukrhriss. Ze kwam getuigen over de agressie die leerkrachten bijna dagelijks ervaren in de klas. Het is een kwestie van overleven geworden. Het was erg moedig van mevrouw Geysels om onomwonden te spreken over wat zij en andere leerkrachten meemaken. Nodig ook. Niet iedereen zou het durven. Toch geeft ze een signaal. Laat haar niet de enige zijn die spreekt. Laat anderen haar voorbeeld volgen. Me too! Niet om te klagen, maar om een duidelijk signaal te geven aan de maatschappij en de beleidsmakers. En om oplossingen te zoeken en toe te passen. En die zijn er!
Zelf ben ik leerkracht, coördinator en directeur geweest. Ik heb de agressie en de sabotage-acties op alle niveaus gezien en soms ook zelf ervaren. Het hoeven geen vechtpartijen te zijn die je onderuithalen, want woorden snijden scherp in de ziel. Ze blijven bij. Ze veroorzaken littekens die soms moeizaam helen. Verbale agressie, minachting en kleinering klemmen je ademhaling af. Ze raken je in wie je bent. Alsof je niet goed genoeg zou zijn. Op de duur moet je moeite doen om het niet zelf te geloven. Diezelfde avond in het programma kwamen voetballers praten over racistische opmerkingen die ze krijgen. Het gaat over hetzelfde. Je wordt aangevallen op een niveau waarop je je niet kunt verdedigen. Het is schering en inslag geworden. Of misschien is het altijd zo geweest, maar zien we er nu veel meer voorbeelden van dank zij sociale media.
Het spreekt vanzelf — ook al ben je intrinsiek een goede leerkracht — dat je veerkracht vermindert als je regelmatig agressief wordt belaagd. Je spieren geraken gespannen, je ademhaling wordt oppervlakkig, je bent op je hoede en reageert minder spontaan. Je slaapt minder goed en je humeur lijdt eronder, zelfs als je je kranig probeert te houden. Op de duur hebben de verbale agressiepijlen een diepe impact op je gezondheid en op je persoonlijk leven. Dat is niet in het voordeel van het lesgeven of van de leerlingen.
Het moet dus anders en het kan anders. Scholen zullen moeten schakelen om het tij te keren, maar het is geen zaak van de school alleen. Het is een maatschappelijke zaak waar iedereen bij betrokken is en waar iedereen baat bij heeft als er iets verandert.
Hoe komt het dat meer en meer jongeren de weg van de verbale agressie, minachting en kleinering lijken te kiezen? Eigenlijk is het simpel. Iemand die zich goed in zijn vel voelt, heeft niet de neiging om anderen aan te vallen en onderuit te halen. Iemand die tevreden is met zichzelf, gunt anderen hetzelfde.
Kinderen en jongeren brengen de maatschappij door de schoolpoort mee naar binnen. Ze zijn spiegels. Grote spiegels zelfs. En wat ze doen is weerspiegelen. Niets meer of niets minder. Elke ouder kent het fenomeen. Als je ’s avonds moe en afgepeigerd thuis komt, is de kans groter dat je kinderen zich lastig gedragen. Als ze jou fit en energierijk zien en ze merken dat je een tevreden mens bent, is de kans groter dat ze zich op die manier gaan gedragen.
Kijk gewoon rondom je heen. Wat zie je? Hoeveel mensen zijn het contact met zichzelf kwijt? Hoeveel mensen voelen zich afgescheiden, zijn ziek, hebben een burn out, een depressie? Kijk verder! Wat zie je? We zien overal media om ons heen die angst en onzekerheid creëert: berichten over terrorisme, aanslagen, oorlogen, financiële crisis, gesjoemel in bedrijven, met onze voeding, in de gezondheidssector, voorbeelden van onverdraagzaamheid, armoede, politieke stagnatie en een verprutst klimaat. Kijk nog verder! Wat zie je? Grote leiders die zonder verpinken oorlog voeren, een corrupt systeem in stand houden, nucleaire dreiging en concurrentie in de ruimte. Beroemdheden en religieuzen die zich vergrijpen aan anderen. Kijk nog verder! Wat zie je? Een amusementssector die aan de lopende band films produceert die overlopen van geweld en gebrek aan respect voor het leven. Zit de wereld dan niet zo in elkaar? Jazeker. Voor een deel. Maar het andere deel bestaat ook. Het deel waar mensen zoeken naar verbinding, naar oplossingen voor kleine en mondiale problemen, die samenwerken en samen plezier maken. Mensen die een groot respect hebben voor het leven, de natuur en de medemens. Dit alles bestaat ook op grote schaal, maar we zien het nauwelijks weergegeven in de berichtgeving. Wat we te zien krijgen over de wereld is stevig uit balans.
Wat doet dit met het zenuwstelsel en het gemoed van een mens? Met het gevoel van veiligheid, zelfvertrouwen en eigenwaarde? Het duikelt de dieperik in. Dezelfde symptomen komen terug: spieren spannen op, ademhaling stokt, enz… Innerlijk schreeuwt de mens het uit. Ga ik nog werk hebben? Ga ik voldoende geld hebben? Blijf ik wel gezond? Als er maar geen oorlog komt? Die innerlijke kreten van onveiligheid en angst worden opgepikt door kinderen en jongeren. Ze kunnen niet echt verwoorden wat er gaande is, maar ze tonen het in hun agressie, in hun vernederend en verwijtend taalgebruik. Ze weerspiegelen de onbalans op verschillende niveaus: Met hun agressieve re-acties vertellen ze ons dat ze zich niet goed voelen in hun vel (1) en roepen ze hun wanhoop uit over de onbalans die ze bij de volwassenen zien (2) terwijl ze bij hen net veiligheid verwachten en nodig hebben om te kunnen ontwikkelen. Bovendien geven ze op grote schaal aan dat er een onevenwicht is op een groot niveau: namelijk het gebrek aan respect voor leven en rechtvaardigheid en zorg voor de medemens in de maatschappij (3), ondanks de inspanningen van velen om een bijdrage te leveren. We zijn op grote schaal de verbinding met onszelf, met onze medemens, met de natuur en het leven kwijt. En laat het nu net deze dingen zijn die ons een goed gevoel geven. We richten onze aandacht naar buiten in plaats van naar binnen.
Wat mevrouw Geysels doet door enkele maanden geen les meer te geven, is de blik naar binnen richten. Dat is een goede beweging. Een beweging van waaruit nieuwe inzichten en een nieuwe aanpak kunnen ontstaan. Meer van hetzelfde door repressie en straffen is niet wat we echt nodig hebben. Respect voor onszelf en voor wie we zijn, is cruciaal. Binnenin vinden we het antwoord.
Mevrouw Geysels heeft gelijk. De leerkracht zou centraal moeten staan. Meestal wordt de leerling voorop geplaatst, wat niet de juiste plaats is. In een school, is er aandacht voor de leerkracht nodig. Dringend. Waarom? De leerkrachten zijn het kapitaal van een school. Hun motivatie, kennis en goesting om met kinderen en jongeren te werken groeit als er goed voor hen wordt gezorgd. Wat hebben leerkrachten nodig om hun job goed te kunnen uitvoeren? Dat is een vraag die in elke school kan gesteld worden. Het antwoord kan verschillen van school tot school, maar heeft zeker te maken met zich kunnen ontplooien als mens, zich veilig, gezien en gehoord voelen op school en ruimte krijgen om echt les te geven. De verankering van de leerkracht in zichzelf. Het is een vak dat niet in de lerarenopleiding voorkomt. Het is nochtans cruciaal. Hetzelfde geldt voor de leerling. In welk vak leert de leerling om de verbinding met zichzelf aan te gaan, op enkele geïsoleerde initiatieven na?
Als leerkrachten weten hoe ze in een diep contact met zichzelf kunnen staan en als ze dit dan nog samen met hun collega’s doen, dan krijgt de leerkracht een andere kracht. Een vlotte ademhaling, aanwezig zijn in het moment, het inzetten van je lichaam als waarnemingsinstrument, lesgeven vanuit het hart en je bewust worden van de impact van projecties en spiegelingen zijn enkele aspecten van een diepe verankering die leerkrachten én leerlingen kunnen ondersteunen in het leef- en leerproces. Je zou verbaasd zijn hoe snel leerlingen hierin meegaan. Dat heeft voornamelijk te maken met het zelfbeeld dat zich positiever toont, de eigenwaarde die sterker wordt waardoor men niet bereid is om dingen te doen die schadelijk zijn voor zichzelf en dus ook niet voor de ander. En het niet te onderschatten gevoel dat men veel zaken van binnenuit kan oplossen. Overleven in de klas is dan niet meer nodig, want je leert leven vanuit bewust aanwezig zijn. Meer levenslust en meer leergoesting zijn daarvan het gevolg. Deze ingrediënten voor een beter klasklimaat zullen door sommigen snel van tafel geveegd worden, maar ze werken. Elke leerkracht verdient het om zich hierin bij te scholen.
Het is geen zaak van de school alleen. Wie ondersteunt de ouders in dit proces? Waar leren zij zich stevig verankeren in het leven en in hun levensbereidheid? Irrelevante vragen? Blijkbaar niet. Tijdens onderwijsopstellingen zien we dat leerlingen in paniek geraken als één van de ouders niet voldoende levensbereid is of als leerkrachten het niet meer zien zitten. Dat vertaalt zich in het gedrag in de klas. Introvert gedrag, pesterijen of het zich afzetten tegen het systeem kunnen er gevolgen van zijn. Hoe komt dat? Iedereen heeft een diep verlangen naar respect voor het leven en de ontplooiing ervan in zichzelf. Het is ons levensdoel waar we veel voor doen.
Onderwijsopstellingen zijn een werkwijze die een diep inzicht geven in de achtergrond van wat er misloopt in de klas. Het is een werkwijze die de onderlinge posities en drijfveren verheldert op een manier waarbij de eigenwaarde van elke deelnemer wordt gerespecteerd. De antwoorden verrassen. Ze zijn anders dan de antwoorden die we voor onszelf hadden geformuleerd. In een onderwijsopstelling zien we meestal dat het gedrag van agressieve leerlingen een situatie aan de kaak stelt die niet wordt gezien door de volwassenen. Opstellingen hebben dan ook de neiging om een situatie emotioneel te ontmijnen (excuseer de oorlogsterm) waardoor de betrokkenen opnieuw tot rust komen en weer samen verder kunnen. Jammer genoeg is deze werkwijze bij de meeste scholen nog niet gekend. Samen met het leren aanwezig zijn in jezelf zijn opstellingen een hulpmiddel dat onontbeerlijk is voor situaties zoals die door mevrouw Geysels werden besproken. Een steun voor leerkrachten, leerlingen, ouders en niet te vergeten, het beleid.
Hilde Van Bulck
Auteur van De eigenwijze kikker — Het geheim van lesgeven en opvoeden.
Systemisch opsteller voor onderwijs
